Հայոց լեզու

Պ.Բեդիրյան, Բառերի խորհրդավոր աշխարհից

Մարդը կթում է…հավին

Մենք գիտենք, որ կիթ նշանակում է «կթելը» Դրա համար էր Հովհաննես Թումանյանը «Անուշ» պոեմում գրում է.

Ոչխարը բեր կիթ,
Օրը ճաշ դառավ…

Ուրեմն կովկիթ էլ նշանակում է «Կով կթելը» (նաև «կով կթող անձ»)։ Իսկ հավկի՞թ։ Նույն տրամաբանությամբ այս մեկն էլ «պիտի թարգմանենք» «հավ կթելը»։ Բայց չէ՞ որ դա անմտություն է։

Հիրավի, այդ բառն անիմաստ կազմություն կլիներ, եթե լեզվի պատմությունից մեզ հայտնի չլիներ, որ «կիթ» արմատը, նախքան «կթելը» իմաստն արտահայտելը, նշանակել է «առհասարակ (կենդանուց) արդյունք (կաթ, ձու, կարագ) քաղելը»։ Ուրեմն՝ հավկիթ նշանակում է «հավից քաղված արդյունք՝ ձու»։ Ձկնկիթ՝ ձկից քաղված արդյունք՝ խավիար»

Բայց միայն կենդանուց քաղվածը չէր կոչվում այդպես։ Կիթ արմատն ուներ (և ունի) նաև կութ տարբերակը, որն առանձին չի գործածվում և հանդիպում է այգեԿՈՒԹ բառի մեջ, որն, ուրեմն, նշանակում է «այգու արդյունքը՝ պտուղը քաղելը, այգեքաղ»։ Ահա թե ինչու ամերիկահայ գրող Վահե Հայկը կարող է իր «Այգին ու այգեկութը» հուշագրական ակնարկում բանաձևել այսպիսի նախադասություն՝ «Ու կը կթեին այգին, կը քաղեին թուփերուն կաթը»։

Ամերիկահայ մի ուրիշ արձակագիր էլ՝ Համաստեղը, գրում է իր «Վարդան» պատմվածքում. «…Գյուղին մեջ ջաղացքեն զատ ունեին նաև ընդարձակ այգի մը, որ ամեն տարի քսան քթոց խաղող կը կթեին։

Կթել-ը արդեն հասկացանք, իսկ այս քթո՞ց-ն ինչ բան է։

Քթոց-ը բարբառային տարբերակն է կթոց բառի. այսպես կոչվում է այն զամբյուղը, որի մեջ «կթված» այգու բարիքն են լցնում ու տեղափոխում։ Ուստի բոլորովին էլ չզարմանաք, երբ իրար կողքի հանդիպեք այդ երկու բառերին, ինչպես պոլսահայ արձակագիր Հակոբ Մնձուրիի «Հաց ուզելու պես» պատմվածքում. «Խաղողի թուփերուն մեջ Խասը կթոց մը ձեռքը խաղող կը կթեր»։

Բարբառային այդ քթոց ձևում, որը շատ տարածված էր արևելահայերենում, ք-ն ստացվել է հաջորդող թ-ի ազդեցության տակ. «… Օրականը ծախում է լեռնացի բեռնավորներին, որոնք մրջյունի կարավանների նման քթոցները ձիանցը բարձած խռնվում են այգեշատ գյուղում….» (Պերճ Պռոշյան, «Ցեցեր»)։

Առաջադրանքներ

1. Արմատի քանի՞ տարբերակ ունի կթել բայը, որոնք են։

Կթել բայը ունի երկու տարբերակ՝ կիթ,կութ։

1. Թվիր բառեր, որտեղ այդ արմատներն են։

1. Բառակազմական վերլուծության ենթարկիր անմտություն, բոլորովին, պատմություն, բարբառային, կթոց բառերը։

1. Տեքստում գտիր թվականները, որոշիր տեսակները։

քսան- բացարձակ

երկու—բացարձակ

1. Որոշիր՝ տրամաբանությամբ, կենդանուց, պատմվածքում, այգի գոյականների հոլովն ու հոլովումը։

Տրամաբանությամբ- գործիական

Կենդանուց- բացառական

Պատմվածքում- ներգոյական

Այգի- հայցական

1. Տեքստում գտիր դերանունները, որոշիր դրանց տեսակները։

Русский

Упражнение 7. Вместо точек поставьте союзы что или чтобы.

7. Преподаватель сказал нам, чтобы мы прочитали эту книгу. Он сказал, что эта
книга очень интересная. 2. Врач сказал больному, что у него неопасная болезнь.
Он сказал, чтобы больной принимал лекарство. 3. Отец написал мне, что летом я
приехал домой. Он написал, что они с мамой очень хотят видеть меня. Я написал
родителям, что летом я обязательно приеду к ним. 4. Я сказал товарищу, что я
куплю билет в кино. Товарищ сказал мне, чтобы я купил ему два билета. 5. преподаватель сказал, что сегодня мы будем писать сочинение. Он сказал, чтобы мы писали внимательно. 6. Мой друг сказал мне, чтобы я посмотрел балет «Лебединое озеро». Он сказал, что он смотрел этот балет в Большом театре.

Упражнение 8. Замените прямую речь косвенной.

1. Мой друг спросил меня: «Почему ты не был вчера на вечере?»

Мой друг спросил меня почему я не был вчера на вечере.

2. Он спросил нас: «Вы пойдете завтра в театр?»

Он спросил нас пойдем ли мы завтра в театр.

3. Анна сказала Павлу: «Позвони мне сегодня вечером».

Анна сказала Павлу, чтобы он позвонил ей сегодня вечером.

4. Я сказал ей: «Подожди меня здесь».

Я сказал ей, чтобы она подождала меня здесь.

5. Она спросила брата:«Ты можешь помочь мне?»

Она спросила брата, может ли он помочь ей.

6. Он спросил меня: «Ты помнишь этого человека?»

Он спросил меня, помню ли я этого человека.

7. Мой друг спросил меня: «Куда ты положил мой портфель?»

Мой друг спросил меня куда я положил его портфель.

8. Я спросил Виктора: «Ты приходил ко мне вчера?»

Я спросил Вмктора приходил ли он ко мне вчера.

9. Он попросил меня: «Помоги мне, пожалуйста».

Он попросил меня, чтобы я ему помог.

10. Олег попросил меня: «Ты прочитаешь эту книгу до субботы?»

Олег попросил меня, чтобы я прочитал эту книгу до субботы.

Б)

1. Он спросил нас: «Куда вы идете?» Мы ответили ему: «Мы идѐм в кино».

Он спросил нас куда мы идем. Мы ему ответили, что мы идем в кино.

2. Он спросил меня: «Ты читал эту книгу?» Я ответил: «Нет, не читал».
Он сказал мне: «Я могу дать тебе книгу на два дня».

Он спросил меня читал ли я эту книгу. Я ответил, что не читал. Он сказал мне, что может мне дать книгу на два дня.

3. Мать спросила сына: «Ты был вчера в кино?» Сын ответил: «Да, был». Мать спросила: «С кем ты ходил в кино?» Он ответил: «Я ходил с Ее товарищем».

Мать спросила сына был ли он вчера в кино. Сын ответил, что был. Мать спросила с кем он ходил в кино. Сын сказал что с ее товарищем.

4. Товарищ попросил меня:«Объясни мне эту задачу». Я сказал ему: «Попроси Антона, потому что я сам не знаю, как решать ее».

Товарищ попросил меня, чтобы я объяснил ему эту задачу. Я сказал ему, чтобы он попросил Антона, потому что я сам не знаю как ее решить.

5. Я попросил друга: «Расскажи мне, как ехать в театр». Он сказал: «Спроси Анну, потому что она была в этом театре».

Я попросил друга, чтобы он рассказал мне как ехать в театр. Он сказал, чтобы я спросил Анну, потому что она была в этом театре.

Գրականություն

Գրականություն

Կարդում ենք գրաբար՝ հին գրականություն։
Կարդա «Արտաշես և Սաթենիկ» հատվածը (էջ 13-15)։

Կատարիր գրքի առաջադրանքները։

Եւ լուեալ Արտաշիսի զայսպիսի իմաստութեան բանս` գնաց  յեզր գետոյն. Եւ տեսեալ զկոյսն գեղեցիկ, եւ լուեալ ի նմանէ բանս իմաստութեան` ցանկացաւ կուսին: Եւ կոչեցեալ զդայեակն իւր զՍմբատ` յայտնէ նմա զկամս սրտի իւրոյ, առնուլ զօրիորդն Ալանաց ի կնութիւն իւր, եւ դաշինս եւ ուխտս հաստատել ընդ ազգի քաջացն, եւ զպատանին արձակել ի խաղաղութիւն: Եւ հաճոյ թուեցեալ Սմբատայ, յղէ առ արքայն Ալանաց` տալ զտիկին օրիորդն Ալանաց զՍաթենիկ ի կնութիւն Արտաշիսի: Եւ ասէ արքայն Ալանաց.

Եւ ուստի՞ տացէ քաջն Արտաշէս Հազարս ի հազարաց եւ բիւրս ի բիւրուց Ընդ քաջազգւոյ կոյս օրիորդիս ալանաց:

Հարցեր և առաջադրանքներ

Ալանաց արքայի խոսքն ինքդ աշխարհաբար դարձրու:

Եվ որտեղի՞ց կտա քաջ Արտաշեսը Հազար հազար և բյուր Ալանաց քաջազնի կույս օրիորդի համար։

Գրավոր պատմիր, թե ինչ պատասխանեց ալանաց արքան` առանց գործածելու հազար և բյուր բառերը:

Ալանաց արքան ուզում էր ասել, թե որտեղից Արտաշեսը այդքան գումար կգտնի Ալանաց արքայի դստեր համար:

Ըստ քեզ, ալանաց արքան Արտաշեսին մերժեց, թե չէ:

Իմ կարծիքով ալանաց արքան Արտաշեսին մերժեց, քանի որ Արտաշեսը նրան նույնպես մերժեց,երբ ալանաց արքան համերաշխություն էր ուզում:

Ալանաց արքայի մասին գրավոր պատմիր ըստ այս հատվածի:

Այս հատվածում ալանաց արքան խոսում էր առանց փակագծերը բացելու, այսինքն նա Արտաշեսին հստակ պատասխան չտվեց:

Մի քանի ձևով բարձրաձայն կարդա արքայի պատասխանը: Թող ընկերներդ որոշեն, թե ինչ է արտահայտում քո ընթերցանությունը:

Գործնական աշխատանք 1. <>

                                                         

Դաս 2- Գործնական աշխատանք 1. <<Նյութերի  հատկությունները՝ ֆիզիկական, քիմիական,ֆիզիոլոգիական>>                                                                                                         Նյութերը դասակարգել,տեղադրել աղյուսակում,անվանել,գրել բանաձևերը: Նկարագրել  ֆիզիկական  հատկությունները՝ գույնը, ագրեգատային  վիճակը(պինդ, հեղուկ, գազային), եռման,հալման ջերմաստիճանները, ջերմա-,էլեկտրահաղորդականությունը, լուծելիությունը ջրում  և այլն:

Պարզ նյութեր	Բարդ նյութեր

Կատարել քանակական և որակական հաշվարկներ բարդ նյութերի հետ:

Ինչպիսի՞ տարրերից է կազմված նյութը,ատոմների քանակը,հաշվել հարաբերական մոլեկուլային զանգվածները՝Mr, տարրերի  ատոմների զանգվածային բաժինները՝ w,զանգվածային հարաբերությունները: