Հայոց լեզու

Հայոց լեզու

Տեքստ
Ասում եմ, ասում ես, և ստացվում է բամբասանք («Բառերի խորհրդավոր աշխարհից», Պետրոս Բեդիրյան)
Առողջ դատող բոլոր մարդկանց միահամուռ կարծիքն անշուշտ այն է, որ բամբասանքը վատ բան է։ Սակայն այստեղ այդ մասին չէ որ պիտի խոսվի, այլ հենց բայի մասին։
Եթե բառացի բացատրելու լինենք բամբասանք-ը, ապա պիտի ասենք, որ այն նշանակում է «ասում եմ-ասում ես անելը»։ Բացատրությունը մի քիչ կարծեք խորթ է, բայց իրականում այդպես է որ կա։
Շատ հին ժամանակներում ունեցել ենք այժմ մոռացված բալ («ասել. խոսել») բայը, որի ներկա ժամանակի գրաբարյան առաջին և երկրորդ դեմքերը կլինեին՝ բամ («ասում եմ, խոսում եմ»), բաս («ասում ես…»)։ Կցեք այս երկու ձևերը, դրանց միացրեք -անք գոյականակերտ վերջածանցը, և ահա բառը պատրաստ է։
Կարծում եք միայն ա՞յս բառն է այդպես կազմված։ Ոչ։ Եթե լսեք, որ արևմտահայն ասի՝ «Հա՛յդե, ջա՛նըմ, դուն գործիդ նայե, ըսի ըսավներուն (=բամբասանքներին) ականջ մի՛ կախեր»,- իմացեք, որ հանդիպել եք նույն «տրամաբանությամբ» կառուցված բառի. ըսի «ասացի»+ըսավ «ասաց»։
Անշուշտ ծանոթ եք Սայաթ-Նովային ու Գաբրիել Սունդուկյանին, նրանց միջոցով՝ Թիֆլիսի բարբառին։ Այստեղ կա կոսե, որ նշանակում է «ասում է». «Մարքրիտիս տեսիլ է ու հավնիլ է, կոսե…3 («խաթաբալա«)։ Գրաբարն էլ ուներ ասէ ձևը, որ նշանակում էր դարձյալ «ասում է»։ Միացրեք այս երկուսը և կստանաք մի երրորդ բառ՝ ասեկոսե, որ կրկին նշանակում է «բամբասանք». «Այդ բոլորն ասեկոսեներ ենխ մի հավատա»։
Եթե ուշադիր նայենք բաս ձևն ու նրա իմաստը կտեսնենք նաև բարբառային բասեբաս մտնել արտահայտության մեջ, որ նշանակում է «շաղակրատել. վիճել», և որը գործածել է Նար-Դոսը « Թե ինչ եղավ հետո, երբ շաքարամանից մի կտոր շաքար պակասեց…» նորավեպում. «- Դե, քիչ բասեբաս մտեք, գլուխս ցավում ա,- բարկացավ տատն իրեն հատուկ բարեսրտությամբ»։
Իսկ եթե մի քիչ էլ հեռու գնանք, կտեսնենք կապը բաս բայաձևի ձևի ու բա՜ս (=ասում ես, էլի») միջանկյալ արտահայտության միջև, որն ունի մի քանի իմաստներ՝ «բա, հապա. ուրեմ. իհարկե», որոնք բոլորն էլ կան Հովհաննես Թումանյանից քաղված այս օրինակներում. «- Բաս էս ո՞նց պտի ըլիլ» («Քեռի Խեչանը»), «-… Տեսնեմ սա ջրին է վազում. ասի՝ բաս սրա բանը խարաբ է…» («Արջաորս»), «-Ապի, սրանք ժամ ունե՞ն…։ -Ունեն, բա՛ս…» («Գիքորը»)։
Դառնալով բալ-ին՝ պիտի ասեմ, որ սրանից է նաև բայ տերմինը, որ փաստորեն նշանակում է « ասելը, խոսելը»։ Եվ որպեսզի սրանց կապը ձեզ համոզի, համեմատեք ռուսերեն глагол «բայ», որ ժամանակիին նշանակել է նաև «խոսք», որից глаголать «խոսել» և разглагольствовать «բարբաջել, շաղակրատել»։ Թե՛ հայերեն բայ, թե ռուսերեն глагол տերմինները պատճենված են լատիներեն verbum /վե՛րբում/ -ից, որ նշանակում էր «խոսք» և «բայ» ( verbo /վե՛րբո/ «խոսել»)։

1. Կարդա տեքստը, գրառում արա բառերի ճամփորդության մասին։ Պարզիր՝ լեզվական ի՞նչ երևույթ է պատճենումը։ Հիշիր լեզվական ուրիշ երևույթներ, որ այս տեքստերում հանդիպել ես։

Պատճենել նշանակում է ուրիշ լեզվի ինչ-որ բառակապակցության թարգմանությամբ նույն նշանակությամբ բառ:

Թե՛ հայերեն բայ, թե ռուսերեն глагол տերմինները պատճենված են լատիներեն verbum /վե՛րբում/ -ից, որ նշանակում էր «խոսք» և «բայ» ( verbo /վե՛րբո/ «խոսել»)։

1. Դետող, բոլոր, մարդկանց, անշուշտ, վատ, սակայն, պիտի խոսվի, հենց, եթե, նշանակում է, ունեցել ենք, այժմ, երրորդ բառերը ձևաբանական վերլուծության ենթարկիր;
   Դատող- անդեմ բայ, ենթակայական դերբայ, ե խոնարհում, պարզ
   Բոլոր- որոշյալ դերանուն
   Մարդկանց- գոյական, սեռական, անձանիշ, հոգնակի, ու արտաքին
   Անշուշտ- հաստատական վերաբերական
   Վատ-որակական ածական
   Սակայն-մենադիր շաղկապ
   Պիտի խոսվի-հարկադրական, վ կրավորական,
   Հենց- վերաբերական
   Եթե-ստորադասական շաղկապ
   Նշանակում է-անկատար ներկա, սահմանական, եզակի, 3-րդ դեմք, պարզ, չեզոք
   Ունեցել ենք-վաղակատար ներկա, 1-ին դեմք, հոգնակի, պատճառական, ներգործական
   Այժմ-
   Երրորդ- դասական թվական

Հայոց լեզու

18.12.2020

1. Կարդա տեքստը, առանձնարցու այն հատվածները, որտեղ երևում են խնդրել, ուզել, հայցել բառերի բացատրությունները։

Այստեղ խնդրես բայը թե՛ ձևով, թե՛ իմաստով գրաբարյան է, նշանակում է «փնտրում ես»։

«ուզել» նշանակությամբ գործածում էր ել-ը։

Նաև հայցելը նույնպես գրաբարում հանդիպում էր «փնտրել» նախնական իմաստով:

Գրաբարը, ուրեմն, սիրում էր խնդրել օգտագործել «փնտրել» իմաստով, իսկ «ուզել» նշանակությամբ գործածում էր հայցել-ը։

Բայց ի՞նչ ասենք, որ «զարմանալի զուգադիպությամբ», այս հայցել-ը նույնպես գրաբարում հանդիպում էր «փնտրել» նախնական իմաստով

• Արդի հայերենի բացատրական բառարանից ճշտիր, թե էլ ինչ է նշանակում խնդիր բառը։ Ամենաանսպասելիները գրառիր բլոգումդ։

• Տեքստում օգտագործված քերթված բառի բացատրությունը գտիր բառարանից։

Քերթված նշանակում է բանաստեղծություն։

• Տեքստից գտիր մակբայները, որոշիր տեսակները։

հոս-ձևի մակբայ

դեռ-ժամանակի մակբայ

ամենևին-չափի մակբայ

հետո-ժամանակի մակբայ

երբեք-ժամանակի մակբայ

այլևս-ժամանակի մակբայ

հնուց-ժամանակի մակբայ

բառացի-ձևի մակբայ

հեռու-տեղի մակբայ

հենց-ձևի մակբայ

բավական-չափի մակբայ

պարզ-ձևի մակբայ

• Գտիր դիմավոր բայերը, որոշիր եղանակը, ժամանակը, ժամանակային ձևը, դեմքը, թիվը, կազմությունը, սեռը։

Փնտրե՞լ, թե՞ ուզել (Պ. Բեդիրյան, «Բառերի խորհրդավոր աշխարհից»)

Հիշո՞ւմ եք Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանի «Մահ քաջորդվույն» հայրենաշունչ բանաստեղծության առաջին տողերը.

Դու զո՞վ խնդրես, մա՛յր իմ անույշ,

Ե՛կ, մի՛ դողար, մոտցի՛ր հոս.

Անլաց աչոք դիտե՛ զորդիդ

Ու յուր վերքերն արյունահոս…

Այստեղ խնդրես բայը թե՛ ձևով, թե՛ իմաստով գրաբարյան է, նշանակում է «փնտրում ես»։ Եվ քանի որ Պեշիկթաշլյանի ստեղծագործությունների լեզուն դեռ մոտ էր կանգնած գրաբարին, ուստի բառի նման գործածությունը այստեղ միանգամայն բնական է հնչում։

Սակայն դա ամենևին էլ չի նշանակում, թե նրանից հետո մոռացվել է խնդրել բայի այդ նախնական իմաստը։ Ահա մի քառատող Հովհաննես Թումանյանի «Կորուստից հետո» քերթվածից։

Խնդրի՛ր, սիրտ իմ կարոտակեզ,

Սիրտ իմ պանդուխտ, վշտաբեկ,

Խնդրիր նրան, որ այլևս քեզ

Սփոփելու չէ երբեք։

Մինչև օրս էլ խնդրել բայի արմատի նախնական՝ «որոնել» իմաստը պահպանվել է հնուց եկած շատ բարդ բառերի կազմում, ինչպես՝ արկածաԽՆԴԻՐ, որ բառացի նշանակում է «արկածներ փնտրող», բախտաԽՆԴԻՐ՝ «բախտ որոնող», քինաԽՆԴԻՐ, նույնիսկ վրեժԽՆԴԻՐ… Ինչո՞ւ հեռու գնանք. խնդիր բառն ինքը հենց փաստորեն նշանակում է մի, ասենք թե, թվաբանական առաջադրանք, որի լուծումը պետք է փնտրել։

Ու բավական է այդ բառի վրա ավելացնենք մի -ք ածանց, կստացվի նոր բառ, նոր իմաստ. խնդիրք արդեն նշանակում է «խնդրանք, հայց»։

Գրաբարը, ուրեմն, սիրում էր խնդրել օգտագործել «փնտրել» իմաստով, իսկ «ուզել» նշանակությամբ գործածում էր հայցել-ը։

Բայց ի՞նչ ասենք, որ «զարմանալի զուգադիպությամբ», այս հայցել-ը նույնպես գրաբարում հանդիպում էր «փնտրել» նախնական իմաստով, ինչպես այդ տեսնում ենք Ղևոնդ Մեծպատմիչի հետևյալ նախադասության մեջ. «… Զի ոչ էր գիւտ (գյուտ) զոր հայցէին, գտանել պահանջումն սակի արծաթոյն (արծաթույն)… » («Չէր գտնվում, ինչ որ փնտրում էին՝ պահանջվող արծաթի չափը»)։

Եվ եթե ավելացնենք, որ հուզել (գրաբար ուղղագրությամբ՝ յուզել) «փնտրել» և u նույնարմատ բայեր են, ապա պարզ կդառնա, որ այստեղ մենք գործ ունենք իմաստաբանական հետաքրքրական մի երևույթի հետ. մեր լեզվում այդ երկու հասկացությունները («փնտրել» և «ուզել») արտահայտվում են միևնույն արմատով։

Հայոց լեզու

• Կարդա տեքստը։ Շարադրիր, Ամանորի ավանդույթները, նշիր՝ հնում մեր նախնիներն ինչպես էին տոնում Ամանորը։ Ո՞ր սովորույթները կցանկանայիր վերականգնել։

Մեր մոտ Ամանորը գալիս է ձմռանը։ Մարդիկ գնումներ են կատարում, գտնում են, որ այդ օրը իրենց սեղանը առատ լինի, որ ամբողջ տարին լավ ապրեն։ Մարդիկ իրար բարեմաղթանքներ են հղում, ցանկանում առողջ, երջանիկ կյանք, բարեկեցություն, խաղաղ երկինք։

Իսկ հնում, մեր նախնիները Ամանորը նշել են ոչ թե ձմռանը, այլ ամռանը, որը կոչվել է Նավասարդ (Օգոստոսի 11-ից Սեպտեմբերի 9), բերք ու բարիքի ժամանակ։ Այդ տոնախմբությունների ընթացքում. է՛լ հրավառություն, է՛լ մարտիկ–մարզիկների մրցություններ, է՛լ նազելի օրիորդների առևանգումներ էին տեղի ունենում։

Ես այս սովորույթները նայելով կարող եմ ասել, որ հիմիկվա ավանդույթները ավելի լավն են, և ոչ-մի ավանդույթ չէի վերականգնի։

• Ի՞նչ է նշանակում հոլովում բառը տեքստում։

Հոլովումը տեքստում նշանակում է տարիների գլորումը՝ դեպի վերև։

• Գտիր թվականները, որոշիր տեսակները։

Չորս- քանակական թվական

Առաջին- դասական թվական

11- քանակական թվական

9- քանակական թվական

XI – դասական  թվական

33-րդ – դասական թվական

• Մեկական որակական և հարաբերական ածական դուրս գրիր տեքստից։

Նազելի- որակական

Հայկական- հարաբերական

Նոր տարի, Ամանոր, Նավասարդ (Պ.Բեդիրյան, «Բառերի խորհրդավոր աշխարհից»)

-Շնորհավոր Նոր տարի…
-Ամանորի առիթով հաճեցեք ընդունիլ սրտագին շնորհավորություններս…
Այսպես բյուր մաղթանքների հեղեղներ են հորդում աշխարհի չորս ծագերում ապրող մարդկանց շուրթերից ու սրտերից, մաղթանքներ բարօրության ու քաջառողջության, խաղաղ, անամպ երկնքի ու բարգավաճման…
Մեր նախնիները, որ սովորել էին տարիների հոլովումը հաշվել Երկրի ու Արևի, ամիսներինը՝ Երկրի ու Լուսնի «փոխհարաբերությամբ», մի առանձին հաճույքով էին «բռնում» պահը տարվա նորոգման և երազում էին իրենց կյանքն էլ նորոգված տեսնել՝ նոր տարվա հետ։ Անրջում էին պահել այն, ինչ ունեին՝ կյանք, տուն, օջախ, զավակներ, ազգ։

Նոր տարի, Ամ նոր։
Զուտ հայկական բառեր։ Եվ երբ սովորեցինք մեծատառի կիրառությանը հատուկ իմաստ հաղորդել, այդ բառերն էլ սկսեցինք մեծատառով գրել։

Այդ բառերին ժամանակին ավելացավ Կաղանդ-ը, որ անմիջականորեն փոխ առանք հունարենից (կալա՛նդաի). վերջինս իր հերթին՝ լատիներենից (calahdae /կալե՛նդաե>կալե՛նդե/. սա ձեզ չի՞ հիշեցնում ռուսերեն календарь-ը)։ Հունարեն և լատիներեն բառերը նշանակում են թե՛ «ամսամուտ», թե «տարեմուտ»։ Սակայն ի վերջո արմատացել է «տարեմուտը»։ Եվ արևմտահայերենում սովորական արտահայտություններ են դարձել Կաղանդ, Կաղանդի գիշեր, կաղանդչեք («Նոր տարվա նվեր»)… Այս վերջինն առանձնապես թրթռուն զգացումներ է առաջ բերել ու բերում է մանավանդ փոքրերի սրտերում։ «Կաղանդ պիտի ունենայինք,- գրում է Անդրանիկ Ծառուկյանն իր «Մանկություն չունեցող մարդիկ»-ում։- Կաղանդ ունենալ՝ կը նշանակեր տոպրակի վերածված գուլպա մը, մեջը շաքար (կոնֆետ), ընկույզ, չամիչ ու թերևս թաշկինակ մը»։

Օ՜, այդ գուլպաներն ու կոշիկները, որ դրվում էին (ու դրվում են երևի այժմ էլ) իրենց հատուկ տեղում, որպեսզի Կաղանդ Պապան իր նվերները զետեղեր այնտեղ…

Կաղանդ Պապան արևմտահայոց Ձմեռ Պապին է, որն իր երևակայական ճանապարհորդությունն է գործում նույնքան երևակայական Ձյունանուշիկի հետ…
Բայց մի՞շտ է արդյոք մեր Նոր տարին կապված եղել ձմռան ու ձյան հետ։
Ո՛չ, ասում են մեր պատմագրությունը և… լեզվաբանությունը։

Մեր հեռավոր նախնիների տարեմուտը կոչվել է Նավասարդ, որ անունն է հայկական առաջին ամսվա։ Դա պարսկերեն բառ է և հենց «նոր տարի» էլ նշանակում է. նավ «նոր»+սարդ «տարի»։ Այդ ամիսը տևում էր, մեր այժմյան հաշվով, օգոստոսի 11-ից սեպտեմբերի 9-ը։ Տեսնո՞ւմ եք,հին հայոց Նոր տարին ամռանն էր գալիս, գալիս էր բերք ու բարիքի առատության շրջանում, ջեռոտ օրերին։ Եվ համապատասխան շուքով էլ տոնվում էր։ Հանդիսությունները կոչվում էին Նավասարդյան տոներ։ Ինչեր ասես չէին կազմակերպվում այդ տոնախմբությունների ընթացքում. է՛լ հրավառություն, է՛լ մարտիկ-մարզիկների մրցություններ, է՛լ նազելի օրիորդների առևանգումներ… Սակայն եկեք լսենք հին գուսաններին, որոնց շարահարած բանահյուսական այս գողտրիկ պատառիկը մեզ է հասել XI դարի մատենագիր Գրիգոր Մագիստրոսի 33-րդ թղթով.
Ո՜տայր ինձ զծուխ ծխանի
Եւ զառաւօտն Նաւասարդի,
Զվազելն եղանց և զվարգելն եղջերուաց.
Մեք փող հարուաք և թմբկի հարկանէաք,
Որպէս օրէն էր թագաւորաց։
(«Ո՜վ կտար կամ որտեղի՜ց ինձ ծուխը ծխանի և առավոտը Նավասարդի, եղնիկների վազելն ու եղջերուների վարգելը։ Մենք փող էինք զարնում և թմբուկ խփում, ինչպես որ վայել էր թագավորներին)։
Ավելացնեմ. ի պատիվ նախնյաց սովորությունների, Հայ բարեգործական ընդհանուր միությունը (ՀԲԸՄ, կենտրոնը՝ Նյու Ջըրզի) ամեն տարի Եվրոպայի այս կամ այն երկրում կազմակերպում է սփյուռքահայ երիտասարդների նավասարդյան խաղեր։

Հայոց լեզու

Հայոց լեզու

1. Թեստի օրինակի վերլուծում, քննարկում։
2. Ի՞նչ ես հասկանում տոն ասելով։ Նշիր երկու բան, որ տոնի ժամանակ անխուսափելի են։

Ըստ իս տոնը դա ուրախ առիթ է, որտեղ բարեկամներով կամ ընկերներով հավաքվում են և ինչ-որ բան են նշում, օրինակ՝ ծնունդ, Նոր տարի, Վարդավառ։ Տոնի ժամանակ անխուսափելի է ուրախ տրամադրությունը և երաժշտությունը։

• Կարդա տեքստը, գտիր՝ ինչ են նշանակում ստորոգելի, երկրորդել, արջառ բառերը։

Ստորոգելի- հատկանիշ

Երկրորդել-

Արջառ-

• Գտիր՝ ինչ հնչյունափոխություն կա տխրություն, պատմություն, ստուգաբանություն, խնդություն, ծիսակատարություն բառերում։

Տխրություն–ու սղվել է
Պատմություն– ու սղվել է
Ստուգաբանություն– ույ դարձել է ու
Խնդություն–ի դարձել է ը
Ծիսակատարություն–ե փոխվել է ի

• Դուրս գրիր բայերը, որոշիր՝ դիմավոր են, թե անդեմ, եթե անդեմ է, որ դերբայն է, եթե դիմավոր է, որ եղանակն է, որ ժամանակը, որ ժամանակային ձևը, որոշիր բայերի սեռը, կազմությունը։

Երգում էին—անկատար անցյալ, սահմանական, 3-րդ դեմք, հոգնակի թիվ, պարզ, չեզոք
Զարնում էինք—անկատար անցյալ, սահմանական, 1-ին դեմք, հոգնակի թիվ, պարզ, չեզոք
Խփում էինք—անկատար անցյալ, սահմանական, 1-ին դեմք, հոգնակի թիվ, պարզ, չեզոք
Եղել են—վաղակատար ներկա, 3-րդ դեմք, հոգնակի թիվ, անկանոն, պարզ, չեզոք
Պիտի ասեր—հարկադրական եղանակ, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, պարզ, ներգործական
Հիշենք—անկատար ներկա, սահմանական, 1-ին դեմք, հոգնակի թիվ, պարզ, ներգործական
Գնում է—անկատար ներկա, սահմանական, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, պարզ, չեզոք
Հանգում է—անկատար ներկա, սահմանական, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, պարզ, ներգործական Պիտի ասեին—հարկադրական եղանակ, 3-րդ դեմք, հոգնակի թիվ, պարզ, ներգործական
Երկրորդեր—ըղձական եղանակ, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, պարզ, ներգործական
Գրվում է—անկատար ներկա, սահմանական, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, պարզ, չեզոք
Հնչվում էր—անկատար անցյալ, սահմանական, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, պարզ, չեզոք
Նշանակում էր—անկատար անցյալ, սահմանական, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, պարզ, չեզոք
Եղել է—վաղակատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, պարզ, չեզոք
Նշանակում է—անկատար ներկա, սահմանական, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, պարզ, չեզոք
Նվիրված-հարակատար, կրավորական, կրավորական
Վկայում են—անկատար ներկա, սահմանական, 3-րդ դեմք, հոգնակի թիվ, պարզ, ներգործական
Ծագում են—անկատար ներկա, սահմանական, 3-րդ դեմք, հոգնակի թիվ, պարզ, չեզոք

• Ընդգծված բառերը ձևաբանական վերլուծության ենթարկիր։

Երբ–հարաբերական դերանուն
Այսպես–ցուցական դերանուն
Մարդու–հայցական կամ տրական, ոչ անձ, եզակի
Տոնական–հարաբերական ածական
Պատմությունը–ուղղական, ոչ անձ, եզակի
Մեր–անձնական դերանուն

Պ.Բեդիրյան, «Բառերի խորհրդավոր աշխարհից»
ՏՈՆ

Մեք փող հարուաք և թմբկի հարկանէաք,
Որպես օրէն էր թագաւորաց։
Այսպես էին երգում մեր երանելի նախնիները, երբ տոն էր, տոնական տրամադրություն էր. «Մենք փող էինք զարնում և թմբուկ էինք խփում, ինչպես որ վայել է թագավորներին»…
Տոնը, ինչպես և տխրությունը, միշտ մարդու ուղեկիցն են եղել, մարդու հետ են եղել, ինչպես պիտի ասեր աշխարհահռչակ գրող Էռնեստ Հեմինգուեյը։ Իսկ տոնից ու տոնական տրամադրությունից անբաժան են թմբուկն ու փողը։ Այստեղ հիշենք հոբելյան (գրաբար գրությամբ յոբելեան) բառի պատմությունը, բառ, որ գնում ստուգաբանորեն հանգում է եբրայեցերեն յոոբեել «փող» արմատին։
Սակայն ինչո՞ւ այդքան հեռու գնանք. լսենք Գեղամ Սարյանին («Խորհրդային Հայաստան»)
Հազար շեփոր հնչեն թող
Այս առավոտ,
Հազար թմբուկ խփեն թող
Այս առավոտ,
Լույսի հեղեղ, լույսի տոն է,
Խնդություն.
Հազար շեփոր հնչեն թող
Այս առավոտ։
Բայց մի՞թե միայն շեփորն ու թմբուկն են եղել տոնական ծիսակատարությունների անբաժան ստորոգելիները։ Ո՛չ,- պիտի ասեին մեր նախնիներն իրենց պատմությամբ։ Ո՛չ,-պիտի երկրորդեր նրանցից մեզ ավանդված տոն բառը։
Այս բառը գրաբարում գրվում է տօն, վաղ շրջանում՝ տաւն. հնչվում էր «տաուն»։ Նշանակում էր, ստուգաբանորեն, «զոհ»։Ահա ձեզ վաղնջական հասարակաց հանդեսների ևս մի անբաժան ստորոգելի՝ զոհը, զոհաբերությունը։
Տոն բնիկ հայկական՝ հնդեվրոպական բառ է, և նրա լատիներեն ցեղակից հոմանիշը daps (da՛pis) պարզ ցույց է տալիս, թե այդ ինչ զոհի մասին է եղել խոսքը հեռու-հեռավոր, հեթանոսական դարերում. լատիներեն բառը նշանակում է «աստվածներին նվիրված զոհ»…
Մեր ստուգաբանական բառարանները վկայում են, որ տոն (տաւն) և տուար, տաւար նույն արմատից են ծագում, իսկ այս վերջինը նշանակում է «արջառ»։ Ահա թե ի՛նչ էին զոհում հեթանոս հայերն իրենց աստվածներին, երբ տոնական հանդեսներ էին անցկացնում։

Հայոց լեզու

1. Կարդա տեքստը, բացատրիր՝ ինչ է նշանակում «սեփական» բառը և որտեղից է ծագում։

Սեփական նշանակում է, որ ինչ-որ իր քոնն է, իսկ այդ բառը ծագել է սեպուհ բառից, որը իր հերթին նշանակում է իշխան։

• Տեքստից գտիր հնչյունափոխված բառերը (8 բառ՝ կրկնվողները չհաշված)։

Առաջացման- առաջացում 

Նշանակում-նիշ

Օգնությամբ- օգնություն

Հնում-հին

Գրվելիս- գիր

Մտքով- միտք

Գլխավոր- գլուխ

• Տեսքտից գտիր մի բառ, որի բոլոր վանկերը բաց են։

Ածականը, նպատակը

• Տեքստից գտիր միջոցով, նշանակություն, հիմա, սոսկ բառերի հոմանիշները։

Միջոցով- օգնությամբ

Նշանակություն- իմաստ

Հիմա- այժմ

Սոսկ- միայն

• Գտիր դիմավոր բայերը, որոշիր քերականական հատկանիշները։

Ունեցել ենք-վաղակատար անցյալ, 1-ին դեմք, հոգնակի, սոսկածանցավոր, ներգործական
Ունենք-անկատար ներկա, 1-ին դեմք, հոգնակի, սոսկածանցավոր, ներգործական
Նշանակում է-անկատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի, պարզ, չեզոք
Հավաքվեցին-անկատար ներկա, 3-րդ դեմք, հոգնակի, պարզ, չեզոք
Կազմվել է-վաղակատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի, կրավորական
Պահպանվում է-անկատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի, կրավորական
Միացել է-վաղակատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի, սոսկածանցավոր, չեզոք
Դարձել է-վաղակատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի, սոսկածանցավոր, չեզոք
Փոխվել է-վաղակատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի, կրավորական
Ասում է-անկատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի, պարզ, ներգործական
Ավելացնեմ-անկատար ներկա, 1-ին դեմք, եզակի, սոսկածանցավոր, ներգործական

• Գտիր անդեմ բայերը, որոշիր՝ որ դերբայն է, որ խոնարհման է, որ սեռի է, ածանցավոր է, թե՞ պարզ։

Գրվելիս–համակատար, կրավորական
Հաջորդող–ենթակայական, պարզ, ներգործական
Միացել–անորոշ, սոսկածանցավոր, չեզոք

• Ընդգծված բառերը ձևաբանական վերլուծության ենթարկիր։

Պ.Բեդիրյան, «Բառերի խորհրդավոր աշխարհից»
«Սեփակա՞ն», թե «Իշխանական»

Խոսքը սեփական բառի առաջացման մասին է։
Ունեցել ենք (և ունենք) մի բառ՝ սեպուհ, որ նշանակում է «իշխան». «Խորհրդի հավաքվեցին սեպուհները՝ Վարազդատ սեպուհը և մյուսները» (Դերենիկ Դեմիրճյան, «Վարդանանք»)։ Սրանից -ական ածականակերտ ածանցի օգնությամբ կազմվել է սեպհական ածականը. հնում բառը հենց այդպես էլ գրվելիս է եղել, հիմա էլ արևմտահայերենում այս գրությունը պահպանվում է։ Փաստորեն նշանակում է «իշխանական»։ Հետագայում է, որ Պ-ն հաջորդող Հ-ի հետ միացել, դարձել է Փ, ու բառի իմաստի հետ փոխվել է և հնչյունական կողմը՝ սեփական։
Այժմ ո՞ւմ մտքով կանցնի, որ երբ ասում է սեփական տուն, իրականում ասում է իշխանլական տուն։
Ավելացնեմ, որ սեպուհ ժամանակին միայն «իշխան» չի նշանակել, այլև «գլխավոր, առաջնակարգ,կարևորագույն»։ Արևմտահայը կասի՝ «Ասիկա է մեր սեպուհ նպատակը»։

Հայոց լեզու

1. Նախորդ աշխատանքի ամփոփում, բայի մինչ այս անցած հատկանիշների կրկնում։

2. Բայի սեռը.
Բայի սեռը որոշվում է նրանով, թե պահանջվում է արդյոք գործողությունն իր վրա կրող առարկա, ցո՞ւյց է տալիս ենթակայի՝ ուրիշի գործողության կրումը, թե չեզոք է՝ կապ չունի ուրիշ առարկայի հետ։

Ըստ այդմ բայերը 3 սեռի են լինում՝

1. ներգործական (որ կրող առարկա է պահանջում՝ կոտրել, սիրել, բարձրացնել, իմանալ, սովորել….. ի՞նչը)
2. չեզոք (որ ոչ կրող է պահանջում, ոչ ենթական է կրողը (մեծանալ, աճել, հիանալ, նայել, խոսել…..)
3. կրավորական (որ ենթական կրում է ուրիշի կատարած գործողությունը, սա կազմվում է ներգործականներից վ կրավորական ածանցով)։

• Պատճառական ածանցով կազմված բայերը բոլորը ներգործական են։
• Կրավորական վ ածանց ունեցող բոլոր բայերը չեն, որ կրավորական սեռի են (գժվել, սթափվել, սիրահարվել….)։

Առաջադրանքներ

1. Գտիր տեքստից բայերը, որոշիր սեռը, կազմությունը։

Խոսում են-չեզոք, պարզ
Կզարմանաք-չեզոք, սոսկածանցավոր
Սկսած-չեզոք, պարզ
Արտասանել են-ներգործական, պարզ
Մեռավ-չեզոք, պարզ
Հայտարարել են-չեզոք, պարզ
Լսենք-ներգործական, սոսկածանցավոր
Տարբերում է-ներգործական, պարզ
Կարողանում է-չեզոք, սոսկածանցավոր
Նկատել-ներգործական, պարզ
Պատասխանում է-չեզոք, պարզ
Մեռած-չեզոք, պարզ
Մահացած-չեզոք, պարզ
Մահանալ-չեզոք, սոսկածանցավոր
Մեռնել-չեզոք, սոսկածանցավոր
Նշանակում է-չեզոք, պարզ
Օգտագործվում է-կրավորական, կրավորական
Մահանում են-չեզոք, սոսկածանցավոր
Չեն մեռնում-չեզոք, սոսկածանցավոր
Չեն անհետանում-չեզոք, սոսկածանցավոր
Նայելու-ներգործական, պարզ
Կարող ենք-չեզոք, պարզ
Հավաքել-չեզոք, պարզ
Մատնանշում են-ներգործական, պարզ
Ասում էին-ներգործական, պարզ
Գնաց-չեզոք, պարզ
Համբարձավ- ներգործական, պարզ
Կանչեց-ներգործական, պարզ
Տարավ-ներգործական, պարզ
Ավանդեց- ներգործական, պարզ
Առավ-ներգործական, պարզ
Թողեց-ներգործական, պարզ
Հեռացավ-չեզոք, պարզ
Կենում են-չեզոք, պարզ
Դարձավ-չեզոք, պարզ
Երգում էին-չեզոք, պարզ
Սկսվող-կրավորական, կրավորական
Ասում էին-ներգործական, պարզ
Եղավ-չեզոք, պարզ
Ուզում էին-ներգործական, պարզ
Խոսել-չեզոք, պարզ
Կնքեց-չեզոք, պարզ
Հնձեց-չեզոք, պարզ
Պատկերանում էր-չեզոք, սոսկածանցավոր
Անում էր-չեզոք, սոսկածանցավոր
Խավարեց-չեզոք, պարզ
Վերաբերում է-չեզոք, պարզ
Արժանացած-չեզոք, պարզ
Վախճանվեց-չեզոք, պարզ
Սատկեց-չեզոք, պարզ
Իջնում է-չեզոք, սոսկածանցավոր
Գնում է-չեզոք, պարզ
Ուզում են-չեզոք, պարզ
Ասում են-ներգործական, չեզոք
Խառնվեց-չեզոք, կրավորական
Տնկեց-չեզոք, պարզ
Կարծում էին-չեզոք, պարզ
Չապրած-չեզոք, պարզ
Մնում են-չեզոք, պարզ
Բաշխեց-ներգործական, պարզ
Տեսնելուց-ներգործական, սոսկածանցավոր
Բաշխում է-ներգործական, պարզ
Մեռնում-չեզոք, սոսկածանցավոր
Ստեղծված են-կրավորական, կրավորական
Հիշենք-ներգործական, սոսկածանցավոր
Կտրվել-  չեզոք, կրավորական
Պահանջում էր- ներգործական, պարզ
Փչեց-չեզոք, պարզ

• Տեքստում եղած մահանալ բառի հոմանիշները դասակարգիր ըստ հետևյալ խմբերի՝

-որոնք կրոնական ծագում ունեն

Երկինք գնաց կամ համբարձավ, աստված իր մոտ կանչեց կամ տարավ, հոգին (աստծուն) ավանդեց, աստված հոգին առավ (եթե նզովյալ մարդ էր՝ սատանան կամ գրողը հոգին առավ), այս (անցավոր) աշխարհը թողեց, այս աշխարհից հեռացավ 

-որոնց առասպելաբանական ծագում ունեն

Կյանքի թելը կտրվել։

-որոնք հավատալիքներից են ծագում

 Ի վերին Երուսաղեմ գնաց, Հոգոց հանգուցելոց եղավ, Իր մահկանացուն կնքեց, Մահվան գերանդին կամ մանգաղը հնձեց, Արևը խավարեց։

-որոնք վերաբերմունքային իմաստ ունեն (դրականներն առանձին, բացասականներն առանձին)։

Դրական՝ վախճանվել, Բացասական ՝սատկել, ոտքերը տնկեց

• Գտիր ուրիշ հոմանիշներ, որ այստեղ հիշատակված չեն։ Փորձիր մեկնաբանել դրանք։

Տեքստ՝ Ով ինչպես է մեռնում (Պ.Բեդիրյան, «Բառերի խորհրդավոր աշխարհից»

Կամ ո՛ւմ մահվան մասին ինչպես են խոսում։
-Ինչպե՞ս են խոսում,- կզարմանաք հիմա դուք,- մեր հեռավոր ապուպապերից սկսած, մարդմո դժբեխտ վախճանին ի տես, մի արտահայտություն են արտասանել՝ մեռա՜վ։ Հետո էլ, փիլիսոփայական մտածմունքների մեջ, գլուխները ցավագին օրորոելով հայտարարել են՝ ունայնություն ունայնությանց (այսինքն թե՝ ամեն ինչ դատարկ, փուչ է)…

Այդ, իրակե, «հիմնականում» ճիշտ է։ Սակայն մի պահ լսենք Պարույր Սևակին.

Ես նա եմ նաև,
Ով տարբերում է պաչը համբույրից,
ինչպես սիրողին՝ սիրահարվածից
Եվ մահացումը՝ մեռնելուց։ («Իմ անելիքը»)

Բայց այդ ի՞նչ տարբերություն է, որ կարողանում է բանաստեղծը նկատել այս բառերի միջև։ Պատասխանում է նույն ինքը Սևակը.

Քսա՜ն տարի մեռած անթաղ,
Եվ մահացած, և ողջանդամ
Մի սուրբ դիակ։
Սուրբ ու միակ…. («Անլռելի զանգակատուն»)

Ուրեմն մահանալ բայը, ի տարբերություն մեռնել-ի, նշանանկում է «դանդաղ մահով մեռնել», ոչ միանգամից, ուստի ավելի հաճախ օգտագործվում է ոչ մարդկանց, այլ հասարակական երևույթների համար. լեզուն, մարդկային սովորույթները, պատկերացումները, գիտակցության մեջ հնի մնացուկները և այլն աստիճանաբար են մահանում, միանգամից չեն մեռնում, ասպարեզից անհետանում։

Մյուս կողմից, առանց բառարաններ նայելու, մտովի կարող ենք ի մի հավաքել մի քանի տասնյակ բառեր ու արտահայտություններ, որոնք մատնանշում են մարդկային մարմնի այդ վախճանական գործողությունը՝ մահը։

Կրոնական գաղափարախոսության բազմադարյան տիրապետության շրջանում մարդիկ իրենց նմանի մասին ասում էին՝ երկինք գնաց կամ համբարձավ, աստված իր մոտ կանչեց կամ տարավ, հոգին (աստծուն) ավանդեց, աստված հոգին առավ (եթե նզովյալ մարդ էր՝ սատանան կամ գրողը հոգին առավ), այս (անցավոր) աշխարհը թողեց, այս աշխարհից հեռացավ («…Հերթով գալիս անց են կենում էս անցավոր աշխարհից»-Հովհ. Թւոմանյան, «Թմկաբերդի առումը»)» մյուս կամ այն աշխարհը գնաց, հող էր՝ հող դարձավ…

Եվ քանի որ թաղման ծիսակատարությունների ժամանակ հոգևորականները երգում էին «Ի Վերին Երուսաղեմ» բառերով սկսվող շարականը, որի մեջ կար և «հոգւոց հանգուցելոց» կապակցությունը, ուստի ասում էին նաև ի վերին երուսաղեմ գնաց, ժողովրդի մեջ՝ հոգոց հանգուցելոց եղավ...
Եթե ուզում էին պատկերավոր խոսել, ասում էին՝ իր մահկանացուն կնքեց, մահվան գերանդին կամ մանգաղը հնձեց։ Որովհետև հնոց երևակայության մեջ մահը պատկերանում էր կմախքի տեսքով, ձեռքին գերանդի կամ մանգաղ, որով իր անողոք հունձն էր անում։ Պատկերավոր ասում էին նաև՝ արևը խավարեց, արևմտահայերեն՝ գրաբարից՝ ոչ ևս է , այսինքն՝ «այլևս չկա»….

Երբ խոսքը վերաբերում է համընդհանուր հարգանքի արժանացած մարդուն, ասում են՝ վախճանվեց, իսկ հակառակ դեպքում՝ սատկեց։ Այդպես էլ՝ հոգևոր անձը (լույս) գերեզման է իջնում, իսկ արգահատելին գյոռ է գնում։ Երբ ուզում են հումորով խոսել, ասում են՝ գնաց խառնվեց հազար տարվա մեռելներին, իսկ երբ արհամարհանքով ու ծաղրով՝ ոտքերը տնկեց…

Մեր վաղեմի նախնիներն այնպես էին կարծում, թե մեռնող արարածի չապրած օրերը մնում են ողջերին։ Դրա համար է, որ ասում էին նաև՝ օր ու արևը կամ կյանքն ու արևը բաշխեց ապրողներին. «Էս ուրախությունը տեսնելուց հետո ծեր թագավորն էլ կյանքն ու արևը բաշխում է ապրողներին ու մեռնում» (Հովհ. Թումանյան, «Ոսկի քաղաքը»)։

Այս նույն հիմունքով են ստեղծված կյանքը ձեզ, արևմտահայերեն՝ ձեզի օրեր արտահայտությունները։

Հիշենք նաև կյանքի թելը կտրվել–ը՝ հունական առասպելաբանությունից։

Այս բոլորի մեջ, սակայն, ամենից հինը, թերևս, մեռնել ու մահանալ բառերից էլ հինը, հավանաբար մի հասարակ արտահայտություն էր, զննականորեն տեսանելի ու «շոշափելի» մի պարզ խոսք, որ ո՛չ վերացական մտածողություն էր առանձնապես պահանջում, ո՛չ էլ ինչ-որ փիլիսոփայական մեկնաբանություն.- շունչը… փչեց։

30.10.2020

1. Կարդա տեքստը, դուրս գրիր
   -հնչյունափոխված բառերը
   -դիմավոր բայերը և որոշիր եղանակը, ժամանակային ձևը և կազմությունը
   -անդեմ բայերը և որոշիր՝ որ դերբայն է, ինչ կազմություն ունի։
   
   Կծան է՝ շուն չէ
   Հայերեն կծել բայի արմատն է կիծ, որ նշանակում է «կծելը» կամ «մեկ անգամ կծելով պոկված կտոր» և մեր օրերում շատ քիչ է գործածվում (համեմատեք խածնել=խածել և խած)։
   Այս արմատի կրկնությամբ և Ծ բաղաձայնի օրինաչափական փոփոխությամբ ստացել ենք կսկիծ փոխաբերական իմաստով բառը (կիծ- *կծկիծ- կսկիծ), որ փաստորեն նշանակում է «մարդուն՜ նրա սիրտը կծող մի զգացմունք՝ վիշտ, ցավ, մորմոք»։ Որպեսզի կրկնավոր բարդության նման հնչյունափոխությունը որևէ կասկած չհարուցի, վերցնեմ հենց կասկած-ի օրինակը.արմատն է *կած՝ *կարծ տարբերակով, որից են՝ կարծել, կարծիք. այս վերջինը գրական լեզվում նշանակում է «տեսակետ», իսկ խոսակցականում և որոշ բարբառներում՝ «կասկած». ասում են՝ «Գողության համար այսինյի վրա եմ կարծիք տալիս», այսինքն՝ «այսինչի վրա եմ կասկածում»։ Ահա արմատի *կած տարբերակի կրկնությամբ և Ծ բաղաձայնի նույնանման փոփոխությամբ է ստացվել կասկած բառը. * կածկած-կասկած։ Ի միջի այլոց, կածկած, կածկածել ձևրը մինչև օրս էլ գործածում են խոսակցականում ու բարբառներում։
   Սակայն եկեք վերադառնանք կծել բային ու նրա կիծ արմատին։ Սրանից առաջ է եկել մի ուրիշ փոխաբերություն՝ ԿԾՈՒ բառը՜ որ կերտված է -ու ածականակերտ ածանցի օգնությամբ։ Կծու-ն էլ, ուրեմն, փաստորն նշանակում է «կծող (համ)»։
   Սա՝ մեկ փոխաբերություն. չէ՞ որ երբ տաքդեղին ասում ենք՝ կծու է, հո չի՞ նշանակում, թե նա կծում է, այլ պարզապես որ դառն է։
   Իսկ երբ ասում ենք կծու խո՞սք։ Սա էլ կծու բառի նոր փոխաբերությունն է արդեն. տաքդեղի հատկությունը վերագրված է խոսքին. կծու խոսք նշանակում է «դառը խոսք»։
   Ավելացնեմ. որ «կծել» իմաստով բայից «կծու» իմաստով բառի կազմումը միայն հայերենին չէ հատուկ։
   Ահա անգլերենը։ Այստեղ bite (բայթ)նշանակում է «կծել». իսկ bitter (բիթը) ՝ «կծու»։ Մոտավորապես նույնը կա նաև գերմաներենում. BeiBen (բայսըն) «կծել»- bitter (բիթըղ) «կծու»։
   Ի վերջո. իրոք որ ստացվում է այնպես. ԿԾՈՒ բառն ստուգաբանորեն ԿԾՈՂ է. ԿԾԱՆ, բայց իրականում շուն չէ. այլ պարզապես հայտնի համը։

Հայոց լեզու

Կարդա տեքստը, դուրս գրիր

-հնչյունափոխված բառերը

Կծել- կիծ

Կրկնությամբ- կրկին

Օրինաչափական- օրեն

Կսկիծ- ի-ն հնչյունափոխվել է ը-ի

Կծող- ի-ն հնչյունափոխվել է ը-ի

Կրկնավոր- ի-ն սղվել է

Գրական- ի-ն հնչյունափոխվել է ը

Խոսակցական- ի-ն սղվել է

Վերագրված- գիր ի-ն հնչյունափոխվել է ը

Ստուգաբանորեն- ստույգ

-դիմավոր բայերը և որոշիր եղանակը, ժամանակային ձևը և կազմությունը

Նշանակում է- Անկատար ներկա, սահմանական եղանակ, եզակի թիվ, 3-րդ դեմք, եզակի, պարզ

Գործածվում է- Անկատար ներկա, սահմանական եղանակ, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, կրավորական

Համեմատեք- Անկատար ներկա, սահմանական եղանակ, 2-րդ դեմք, հոգնակի թիվ , պարզ

Ստացել ենք- Վաղակատար ներկա, 1-ին դեմք, հոգնակի թիվ , պարզ

Վերցնեմ- անկատար ներկա, սահմանական եղանակ, 1-ին դեմք, եզակի թիվ

Ասում են- Անկատար ներկա, սահմանական եղանակ, 3-րդ դեմք, հոգնակի թիվ, պարզ

Տալիս եմ-

Կասկածում եմ- Անկատար ներկա, սահմանական եղանակ, 1-ին դեմք, եզակի թիվ, պարզ

Ստացվել է-

Գործածում են- Անկատար ներկա, սահմանական եղանակ, 3-րդ դեմք, հոգնակի թիվ, պարզ

Վերադառնանք- Անկատար ներկա, սահմանական եղանակ, 1-ին դեմք, հոգնակի թիվ, սոսկածանցավոր

Կերտված է-

Ասում ենք- Անկատար ներկա, սահմանական եղանակ, 1-ին դեմք, հոգնակի թիվ, պարզ

Կծում է-

Վերագրված է-

Ավելացնեմ- Անկատար ներկա, սահմանական եղանակ, 1-ին դեմք, եզակի թիվ, պատճառական

-անդեմ բայերը և որոշիր՝ որ դերբայն է, ինչ կազմություն ունի։

Կծել- Անորոշ դերբայ

Կծելով- Անորոշ դերբայ, գործիական հոլով, պարզ

Պոկված- Հարակատար դերբայ, վ կրավորական

Խածել- Անորոշ դերբայ, պարզ

Կծող- Ենթակայական դերբայ, պարզ

Կասկածել- Անորոշ դերբայ, պարզ

Կազմում- Անկատար դերբայ, պարզ

Սատացվել- Անորոշ դերբայ, վ կրավորական

Կծան է՝ շուն չէ
Հայերեն կծել բայի արմատն է կիծ, որ նշանակում է «կծելը» կամ «մեկ անգամ կծելով պոկված կտոր» և մեր օրերում շատ քիչ է գործածվում (համեմատեք խածնել=խածել և խած)։
Այս արմատի կրկնությամբ և Ծ բաղաձայնի օրինաչափական փոփոխությամբ ստացել ենք կսկիծ փոխաբերական իմաստով բառը (կիծ- *կծկիծ- կսկիծ), որ փաստորեն նշանակում է «մարդուն՜ նրա սիրտը կծող մի զգացմունք՝ վիշտ, ցավ, մորմոք»։ Որպեսզի կրկնավոր բարդության նման հնչյունափոխությունը որևէ կասկած չհարուցի, վերցնեմ հենց կասկած-ի օրինակը.արմատն է *կած՝ *կարծ տարբերակով, որից են՝ կարծել, կարծիք. այս վերջինը գրական լեզվում նշանակում է «տեսակետ», իսկ խոսակցականում և որոշ բարբառներում՝ «կասկած». ասում են՝ «Գողության համար այսինյի վրա եմ կարծիք տալիս», այսինքն՝ «այսինչի վրա եմ կասկածում»։ Ահա արմատի *կած տարբերակի կրկնությամբ և Ծ բաղաձայնի նույնանման փոփոխությամբ է ստացվել կասկած բառը. * կածկած-կասկած։ Ի միջի այլոց, կածկած, կածկածել ձևրը մինչև օրս էլ գործածում են խոսակցականում ու բարբառներում։
Սակայն եկեք վերադառնանք կծել բային ու նրա կիծ արմատին։ Սրանից առաջ է եկել մի ուրիշ փոխաբերություն՝ ԿԾՈՒ բառը՜ որ կերտված է -ու ածականակերտ ածանցի օգնությամբ։ Կծու-ն էլ, ուրեմն, փաստորն նշանակում է «կծող (համ)»։
Սա՝ մեկ փոխաբերություն. չէ՞ որ երբ տաքդեղին ասում ենք՝ կծու է, հո չի՞ նշանակում, թե նա կծում է, այլ պարզապես որ դառն է։
Իսկ երբ ասում ենք կծու խո՞սք։ Սա էլ կծու բառի նոր փոխաբերությունն է արդեն. տաքդեղի հատկությունը վերագրված է խոսքին. կծու խոսք նշանակում է «դառը խոսք»։
Ավելացնեմ. որ «կծել» իմաստով բայից «կծու» իմաստով իմաստով բառի կազմումը միայն հայերենին չէ հատուկ։
Ահա անգլերենը։ Այստեղ bite (բայթ)նշանակում է «կծել». իսկ bitter (բիթը) ՝ «կծու»։ Մոտավորապես նույնը կա նաև գերմաներենում. BeiBen (բայսըն) «կծել»- bitter (բիթըղ) «կծու»։
Ի վերջո. իրոք որ ստացվում է այնպես. ԿԾՈՒ բառն ստուգաբանորեն ԿԾՈՂ է. ԿԾԱՆ, բայց իրականում շուն չէ. այլ պարզապես հայտնի համը։

Հայոց լեզու

Կարդա տեքստը։

• Կարդա տեքստը։
• Բառարանի օգնությամբ բացատրիր անկապտելի, քերթող (քերթողահայր) բառերի բացատրությունները։
• 
  Անկապտելի- անձեռնմխելի
  Քերթող- Բանաստեղծ

• Տեքստում գտիր հայ գրողների անունները, նշիր՝ որ ստեղծագործությունների մասին է խոսվում։ Համացանցից գտիր՝ ուիշ ինչ հետաքրքիր ստեղծագործություն ունեն նրանք։

Ղազարոս Աղայանն – <<Երկու քույր>> վեպի մասին է խոսվում, նաև նրա հայտնի ստեղծագործություններից է Անահիտը:

• Տեքստից գտիր 5 հնչյունափոխված բառ, գրավոր բացատրիր՝ ինչ հնչյունափոխություն է տեղի ունեցել։

• Տեքստում գտիր «գրավել» բառի հոմանիշները։

Գրավել— նվաճել, բռնել

• Տեքստից առանձնացրու դիմավոր բայերը, որոշիր դրանց դեմքը, թիվը, եղանակը, ժամանակը, ժամանակային ձևը (եթե ունի)։

Արտահայտում է-անկատար ներկա, սահմանական, 3-րդ դեմք, եզակի, պարզ
Բնակվում են-անկատար ներկա, սահմանական, 3-րդ դեմք, հոգնակի, կրավորական
Բռնում են-անկատար ներկա, սահմանական, 3-րդ դեմք, հոգնակի, պարզ
Գալիս է-անկատար ներկա, սահմանական, 3-րդ դեմք, եզակի, պարզ
Սահմանում է-անկատար ներկա, սահմանական, 3-րդ դեմք, եզակի, պարզ
Գալիս էր-անկատար անցյալ, սահմանական, 3-րդ դեմք, եզակի, պարզ
Բռնում էին-անկատար անցյալ, սահմանական, 3-րդ դեմք, հոգնակի, պարզ
Գրավում էին-անկատար անցյալ, սահմանական, 3-րդ դեմք, հոգնակի, պարզ
Նվաճում էին-անկատար անցյալ, սահմանական, 3-րդ դեմք, հոգնակի, պարզ
Չէին ասում-անկատար անցյալ, սահմանական, 3-րդ դեմք, հոգնակի, պարզ
Կտրում է-անկատար ներկա, սահմանական, 3-րդ դեմք, եզակի, պարզ
Հասցրել է-վաղակատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի, պատճառական
Արտահայտվում են-անկատար ներկա, 3-րդ դեմք, հոգնակի, կրավորական

• Դիտարկիր այս հոդվածը այսօրվա պատերազմական իրավիճակի տեսանկյունից։

Ինչ որ բռնեցի կամ զավթեցի՝ իմն է
(Պետրոս Բեդիրյան. «Բառերի խորհրդավոր աշխարհից»)
Այժմ՝ ժողովուրդների ու մարդկանց ներկա գիտակցության պայմաններում, աշխարհիս երեսին շատ մարդիկ ու պետություններ չէ, որ կարող են այս կարգախոսով առաջնորդվել ու հաջողության հասնելու հույս ունենալ։ Բայց….
Ղազարոս Աղայանն իր «Երկու քույր» վեպի «Միջանկյալ պատմության» մեջ, ի միջի այլոց, այսպիսի միտք է արտահայտում. «Գյուղացիք որտեղ որ բնակվում են, ինչքան տեղ որ բռնում են, ասում են՝ էս տեղերը մերն է։ Այստեղից առաջ է գալիս սեփականության մասին ջոկ գաղափար, որ նման չէ այն սեփականությանը, որ տիրող օրենքն է սահմանում»։
Այս մտայնությունը, որն ինչ-որ տեղ նաև բարոյականություն էր, գալիս էր դեռևս նախնադարից. նախապատմական վայրենիների տոհմերի կամ ցեղերի ըմբռնմամբ ինչ որ իրենք բռնում էին կամ գրավում, նվաճում՝ իրենցն էր, իրենց անկապտելի սեփականությունը, որ կարող էր միայն ու միայն ուժով էլ օտարվել, այսնիքն՝ դառնալ նոր գրավողինը։ Իզուր հո չէի՞ն ասում հնում. «Սահմանք քաջաց զէնն իւրեանց, որքան հատանէ՝ այնքան ունի» («Քաջերի սահմանը նրանց զենքն է. որքան կտրում է, այնքան էլ ունի»)։ Ի դեպ, հնադարյան սույն ասույթն իր «Հայոց պատմության» միջոցով մեզ է հասցրել քերթողահայր Մովսես Խորենացին։
Բերված այս նախապատմությունը պերճախոս կերպով արձանագրված կա նաև բառերի մեջ, ուր «բռնելու» և «ունենալու» գաղափարներն արտահայտվում են միևնույն արմատների օգնությամբ։
Սկսենք հայերենից։
Հին հայերենի բնիկ ունիմ բայը, որի անցյալ կատարյալը կլինի կալայ, նշանակում էր թե՛ «բռնել», թե՛ «ունենալ»։ Համեմատեք ձեզ ծանոթ «Վահագնի ծնունդից» այս տողերը՝ «Երկն ի ծովուն ունէր եւ զկարմրիկն եղեգնիկ («Իր պատմության ընթացքում Հայաստանը տասներկու մայրա¬քաղաքներ է ունեցել՝ Վան, Արմավիր, Երվանդաշատ, Արտաշատ, Տիգրանակերտ, Վաղարշապատ, Դվին, Բագարան, Շիրակավան, Կարս, Անի և Երևան։
Վան — Ք. ա. 9-րդ դարի երկրորդ կեսին, ինչպես հայտնի է, Սարդուրի I արքան հիմնադրեց Տուշպա (Տոսպ, Վան) մայրաքաղաքը:
Քաղաքի հիմնադիր արքայի օրոք Վանի կենտրոնում վեր խոյացող լեռան լանջերին կառուցվում են բազմաթիվ զինանոցներ, պահեստներ, դիտակետեր, իսկ միջնաբերդի ստորոտում՝ հզոր պարիսպ։
Վանի բերդը — Դրանից հետո էլ՝ Երվանդունիների օրոք, Վանը դարձյալ Հայաստանի մայրաքաղաքն էր։ Արքայանիստ քաղաքը որոշ ժամանակ կրում էր Երվանդավան անունը։ Քաղաքի բուռն զարգացումը շարունակվեց նաև Արտաշեսյանների ժամանակ։ Տիգրան Մեծն այստեղ բազմաթիվ արհեստավորներ ու առևտրականներ բնակեցրեց։ Քաղաքը ծաղկում էր ապրում նաև 10-11-րդ դարերում Վասպուրականի Արծրունյաց թագավորության
օրոք։ 19-րդ դարում Վանը Արևմտյան Հայաստանի կարևոր կեն¬տրոններից էր, այստեղ հատկապես զարգացած էին արհեստները։ Մեծ համբավ ունեին վանեցի ոսկերիչներն ու արծաթագործները։ Մեծ եղեռնի ժամանակ հայկական Վանը ոչնչացվեց։
Այժմ Վանը գավառական ոչ մեծ քաղաք է ներկայիս Թուրքիայի տարածքում։
Արմավիր — Ներկայիս Արմավիրի մարզի Հայկավան գյուղի մոտ մի մեծ բլուր կա։ Բլրի գագաթին պա-րիսպների, պալատների, տա¬ճարների և այլ շինությունների հետքեր կան։ Դրանք բոլորն ի հայտ են եկել պատմական Հայաստանի Արմավիր քաղաքի՝ մեր օրերում կատարված պե¬ղումների հետևանքով։ Գրեթե երեք մետր բարձրությամբ հողագույն պատերն ու աղյուսաշեն սենյակները վկայում են, որ ժամանակին այստեղ ծաղկուն քաղաք է եղել։ Մովսես Խորենացին Արմավիրի հիմնադրումն ու անվան ծագումը կապում է Հայկ Նահապետի թոռ Արամայիսի անվան հետ։
Արմավիրը մշակութային ու կրոնական խոշոր կենտրոն էր։ Այստեղ բազմաթիվ մեհյաններ և հեթանոսական այլ սրբավայրեր կային։ Իսկ քաղաքի շրջակայքում Սոսյաց անտառն էր, որի ծառերի տերևների սոսափյունով քրմերը գուշակություններ էին անում։ Ք. ա. 3-րդ դարի վերջերին, երբ Հայաստանի նոր մայրաքաղաք դարձավ Երվանդաշատը, Արմավիրի դերը նվազեց։
Արմավիր մայրաքաղաքն այժմ չկա։ Բայց նրա անունով կա Արմավիր մարզկենտրոնը, Հայաստանի այլ բնակավայրեր և Արմավիր հայաշատ քաղաքը Հյուսիսային Կովկասում։
ծովում բռնել էր և կարմրիկ եղեգնիկին»)- «Նա հուր հեր ունէր» («Նա հուր մազեր ուներ»)։ Այս բային են հանգում նաև ունեցվածք, կալված(ք) բառերը, որոնք փաստորեն, ստուգաբանորեն նշանակում են «բռնված կամ գրավված բան՝ առարկա»։
Ինչպես ասացի, այսպես էր ոչ միայն հայոց ու հայերենի, այլև ուրիշ ժողովուրդների ու լեզուների մեջ։ Հին հույներն ասում էին (կատ)է՛խո և հասկանում էին «հափշտակել. գրավել, տիրել», նաև «ունենալ», (կատ)օ՛խիմուս՝ «ունեցվածքը՝ կալվածը՝ սեփականությունը հանդիսացող», նոր հույները՝ կատոքի՛ «ունեցվածք. կալված»։
Ռուսերեն (о)владеть և владение, անգլերեն (to) possess (փըզզես) և possission (փըզզեշըն), ֆրանսերեն posseder (պոսեդե ) և possession(s) (պոսեսիոն), առաջինները բայեր, երկրորդները՝ դրանցից առաջացած գոյականներ,- իմաստային չնչին նրբեերանգով արտահայտում են «հափշտակել, գրավել, տիրել» և «ունեցվածք, կալված» նշանակությունները։ Անգլերեն (to) take possission of something (թեյք փըզզեշըն ըվ սամթհինգ) դարձվածքը նշանակում է «հափշտակել մի բան, տիրել մի բանի» և «մի բան ձեռք բերել, մի բանի սեփականատերը դառնալ» Անգլերեն possess և ֆրանսերեն posseder իրենց ձևով ու իմաստներով վերջին հաշվով հանգում են լատիներեն possideo (պոսսիդե՛ո)ա բային, որը, սակայն, բառացի նշանակում էր «ուժեղ նստել». potis (պո՛տիս) «ուժեղ» + sedeo (սեդե՛ո) «նստել»։
Ի՞նչ է դուրս գալիս։
Պարզվում է, որ եթե որոշ ժողովուրդների (ինչպես հայերիս) նախնադարյան մտայնությամբ ինչ որ բռնում էին կամ գրավում , ա՛յն էր իրենցը, ապա ուրիշների համար ուր որ ամուր նստում էին, դա էր նրանցը։ Ի միջի այլոց նույն այս «տրամաբանությամբ» են կազմվել նաև գերմաներենի besitzen (բեզիթցըն) բայն ու Besitzung (բեզիթցունգ), Besitztum (բեզիթցթում) գոյականները։ Առաջինը նշանակում է «գրավել, տիրել», նաև «ունենալ», մյուսները՝«ունեցվածք. կալված»։ Խնդիրը հստակ կդառնա, եթե նկատի առնենք, որ սրանց հիմքում կա sitzen (զիթցըն) բայը՝ «նստել»։
Այսպես ուրեմն. «Ի՛նչ որ բռնեցի կամ գրավեցի ու հափշտակեցի, կամ ո՛ւր որ ուժեղ նստեցի՝ իմն է»,- բառերի միջոցով ևս ազդարարում էր մարդը սրանից հազարավոր տարիներ առաջ (ու դրանից հետո դեռ երկար դարեր)։
Սակայն այն, ինչ մարդկության վայրենության շրջանում միանգամայն բնական ու բարոյական էր դիտվում, մեր օրերում բարոյականության տեսանկետից դիտվում է, պետք է որ դիտվի… վայրենություն։

Հայոց լեզու

Հայոց լեզու

1.Կարդա տեքստը, մեկնաբանիր.
— Ի՞նչ բան է հնդեվրոպական մայր լեզուն։

Հնդկաեվրոպական մայր լեզուն լեզուների լեզվաընտանիք է:

-Ի՞նչ բան է պատճենումը լեզվաբանության մեջ, այս տեքստում քանի՞ բառի պատճենման մասին է խոսվում, և որոնք են այդ բառերը։

Պատճենել նշանակում է բառացի թարգմանել: Օրինակ՝ հայերեն մկան և ռուսերեն мышца բառերի իմաստը պատճենված է հին հունարենից կամ լատիներենից, փիլիսոփա բառի կողքին հնում նաև պատճենել են նրա հոմանիշը՝ իմաստասեր: Այս տեքստում խոսվում է 4 պատճենության մասին։

— Եթե ֆիլոսոֆոս նշանակում է «իմաստասեր», ֆիլոլոգոս՝ «բանասեր» (բան=խոսք), ֆիլանթրոպոս՝ «մարդասեր», ապա ի՞նչ է նշանակում անտրոպոլոգոս (արմատները ցույց տուր)։

Անտրոպոլոգիան գիտություն է, որն ուսումնասիրում է մարդաբանությունը։ Անտրո նշանակում է՝ մարդ, պոլոգոս նշանակում է՝ բանություն։

2. Տեքստից առանձնացրու դիմավոր բայերը, որոշիր եղանակը, ժամանակը, դեմքը, թիվը և՝ պարզ է, թե ածանցավոր։

Սկսենք – ըղձական ապառնի, 1-ին դեմք, հոգնակի, պարզ

Արեք – ըղձական ապառնի, երկրորդ դեմք, հոգնակի, պարզ

Ծալեք – ըղձական ապառնի, 2-րդ դեմք, հոգնակի, պարզ

Ստացվում է – սահմանական եղանակ, անկատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի, ածանցավոր

Գալիս է – սահմանական եղանակ, անկատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի, պարզ

Պարզել են-վաղակատար ներկա, սահմանական եղանակ, 3-րդ դեմք, հոգնակի, պարզ
Նշանակում էր-ապակատար անցյալ, 3-րդ դեմք, եզակի, պարզ
Չի լսում-ապակատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի, պարզ
Ասում էին-ապակատար անցյալ, 3-րդ դեմք, հոգնակի, պարզ
Գործածվում է-ապակատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի, կրավորական
Պատճենել է-վաղակատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի, պարզ
Կատարել է-վաղակատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի, պարզ
Առել են-վաղակատար ներկա, 2-րդ դեմք, եզակի, պարզ
Հնչում էր-ապակատար անցյալ, 3-րդ դեմք, եզակի, պարզ
Ներկայացնում էր-ապակատար անցյալ, 3-րդ դեմք, եզակի, պարզ
Պատճենել են-վաղակատար ներկա, 3-րդ դեմք, հոգնակի, պարզ
Խոսում ենք-ապակատար ներկա, 1-ին դեմք, հոգնակի, պարզ
Խմում ենք-ապակատար ներկա, 1-ին դեմք, հոգնակի, պարզ
Պատճենում է-ապակատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի, պարզ
Ճյուղավորվել են-վաղակատար ներկա, 3-րդ դեմք, հոգնակի, կրավորական

Մկները մարդուն ուժ են տալիս
(Պ.Բեդիրյան, «Բառերի խորհրդավոր աշխարհից»)

Սկսենք… առավոտյան մարմնամարզությունից։ Ձեռքերը բռունցք արեք և բազուկը արմունկից ծալեք դեպի ուսոսկրը։ Ի՞նչ է ստացվում այդ շարժման հետևանքով։ Ուռչող մսագունդ։ Ի՞նչ անուն ունի դա։ ՄԿԱՆ։

Որտեղի՞ց է գալիս այս բառը։
Ստուգաբանները (բառերի ստուգաբանությամբ զբաղվողները) վաղուց պարզել են, որ մկան բառն անմիջական կապ ունի մուկ (գրաբար մուկն) հնդեվրոպական, այսինքն՝ բնիկ հայկական արմատի հետ։ Սրա սեռականն էր և է մկան, որ նաև առանձին բառի արժեք ուներ գրաբարում ու նշանակում էր «մեջք», հոգնակին՝ մկանունք նույնպես նշանակում էր «մեջք», «մեջքի ուռած մաս» (փոխաբերաբար՝ «ջրի ուռած մակերես՝ ալիք»)։ Մեր նախնիիները նույնիսկ խրատական մի ասույթ ունեին. «Ծառայ որ ընդ ունկն ոչ լսէ՝ ընդ մկանունս լսել տան նմա» («Ծառան որ ականջով չի լսում, մեջքով լսել կտան նրան». այսինքն՝ կծեծեն)։

«Մուկ»- «մկան» իմաստային անցումը կա ոչ միայն մեր լեզվում։ Հին հունարենում, օրինակ, մուուս կամ մուու ասում էին թե՛ մկանը, թե՛ մկաններին, որից կազմված մուուոդուս ածականը նշանակում էր՝ «1. մկնային, մկնանման, 2. մկանուտ, զարգացած մկաններով»։

Լատիներեն mus «մուկ», musculus /մուսկուլուս/ «1.մուկ, մկնիկ, 2. մկան», musculosus /մուսկուլոզուս/ «մկանուտ, մսոտ»

Ռուսերեն мышь «մուկ»- мышца «մկան» (ավելի հաճախ գործածվում է հոգնակի՝ мышцы)։ Սակայն ռուսերենն ունի նաև мускул(ы) բառը՝ «մկան, մկանունք»։ Սա արդեն փոխառություն է լատիներենից։

Շատ հավանական է, որ հայերեն մկան և ռուսերեն мышца բառերի իմաստը պատճենված լինի հին հունարենից կամ լատիներենից։ Դա եզակի երևույթ չէ լեզուներում։ Հետաքրքրականն այստեղ այն է, որ ռուսերենը մի կողմից պատճենել է լատիներեն musculus բառի իմաստը՝ мышь բառից կազմելով мышца, մյուս կողմից կատարել է ուղղակի փոխառություն՝мускул(ы)։

Սա նույնպես հազվադեպ չէ լեզուներում։ Մեր նախնիները, օրինակ, հին հունարենից փոխ են առել փիլիսոփա բառը, որ փոխատու լեզվում հնչում էր ֆիլո՛սոֆոս (նույնից է ռուսերեն фило՛соф) և նշանակում էր՝ «1. կրթված մարդ, 2. իմաստություն սիրող, փիլիսոփա», բարդ բառ էր ներկայացնում՝ ֆիլո «սիրող»+ սոֆո՛ն «իմաստություն»։

Բայց նույն փիլիսոփա բառի կողքին հնում նաև պատճենել են նրա հոմանիշը՝ իմաստասեր (փիլիսոփայական= իմաստասիրական, փիլիսոփայություն= իմաստասիրություն). «- …նստած, մեզ համար խոսում-խմում ենք. բանաստեղծ, ծաղկող, ճարտարապետ, ստրկավաճառ, բայց բոլորս էլ իմաստասեր ենք, այսինքն՝ փիլիսոփա, և խորապես համոզված ենք, թե այս աշխարհի բախտն ինչ-որ չափով կախված է հատկապես մեր իմաստաբանությունից…» (Ռազմիկ Դավոյան, «Հանճար և հիշողություն»)։

Ռուսները նույն հունարենից փոխ են առել филантроп «մարդասեր» բառը (հին հունարեն ֆիլանթրոպոս- ֆիլո «սիրող»+ անթրոպոս «մարդ»), սակայն նրա կողքին պատճենել են նաև человеколюбец հոմանիշը։

Պատճենում է թե ոչ՝ մի կողմ թողնենք. կարևորն այն է, որ մկան բառը գալիս է մուկ(ն)-ից

Եվ ով որ դեռ կասկածում է դրանց կապին, թող այս նյութի սկզբում նկարագրված մարմնամարզական վարժությունը կատարի մի քանի անգամ, հետևի բազուկի մաշկի տեսքին և որոշի, թե ո՛ր կենդանու շարժման նմանությունն է ստացվում։

Իսկ ես ասվածին մի բան միայն կավելացնեմ. հայերեն մուկ(ն), հին հունարեն մուուս, մուու, լատիներեն mus, musculus, ռուսերեն мышь- բոլորն էլ ցեղակից արմատներ են, այսինքն՝ գալիս են հնդեվրոպական հիմք լեզվից (այս պայմանական անվանումով ընդունված է կոչել մի քանի տասհազարամյակ առաջ գոյություն ունեցած այդ ընդհանուր լեզուն, որից ճյուղավորվել են հնդեվրոպական լեզուները, դրանց թվում՝ հայերենը)։

Հայոց լեզու

1. Շարադրությունդ ներկայացրու ընկերներդիդ։
2. Կարդա տեքստը.
   -Գտիր դիմավոր բայերը, որոշիր եղանակը, ժամանակը, դեմքը, թիվը, որոշիր՝ ածանցավո՞ր է, թե պարզ։

Պետք է սպասեր -հարկադրական եղանակ, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, պարզ
Հիշում եք-անկատար ներկա, 2-րդ դեմք, հոգնակի թիվ, պարզ
Նշանակում է-անակատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, պարզ
Գրում է-անկատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, պարզ
Դարձրեք-հրամայական եղանակ, 2-րդ դեմք, հոգնակի թիվ, պարզ
Սովորեցնում է-անկատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, պատճառական
Ասում են-անկատար ներկա, 3-րդ դեմք, հոգնակի թիվ, պարզ
Նշանակում է-անակատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, պարզ

Սպասարկվում է–անակատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, կրավորական
Մատուցվում է–անկատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, կրավորական
Հեռանում–անկատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, սոսկածանցավոր
Մոռացել–վաղակատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, պարզ

Մատուցելու–ապակատար ապառնի, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, պարզ
Անելու–ապակատար ապառնի, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, պարզ

Ծառայելու–ապակատար ապառնի, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, պարզ
Մոռացել–վաղակատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, պարզ
Մատուցելու–ապակատար ապառնի, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, պարզ

Ներկայացնում–անկատար ներկա, 3-րդ դեմք, եզակի թիվ, պատճառական

-Որոշիր այսպիսի, սովորության, ճերմակ, նույն, կես, հետաքրքրական բառերի քերականական հատկանիշները։

Այսպիսի- ցուցական դերանուն

Սովորություն- գոյական, ուղղական հոլով, եզակի թիվ

Ճերմակ- որակական ածական

Նույն- ցուցական դերանուն

Կես- մակբայ

Հետաքրքրական- որակական ածական

-Գտիր մեկական պարզ, բարդ, ածանցավոր և բարդածանցավոր բառ տեքստից։

-Գտիր՝ ինչ հնչյունափոխություն կա հանդիպած, արևմտահայերեն, պարսկերեն բառերում։

Հանդիպած-

Արևմտահայերեն-

Պարսկերեն-

Գտիր տեքստից անձ ցույց տվող հատուկ անունները։ Պարզիր՝ ովքեր են նրանք։ Ո՞ր անունն ես սովորել Պ. Բեդիրյանի այս գրքի նախորդ տեքստերից։

Րաֆֆի– հայ գրող, հրապարակախոս և հասարակական գործիչ։

Հովհաննես Թումանյան-  հայ բանաստեղծ, արձակագիր, գրական, ազգային և հասարակական գործիչ։

Հրաչյա Աճառյան- ականավոր հայ լեզվաբան և բառարանագիր, ՀԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս է ։

Հակոբ Օշական- արևմտահայ հայտնի գրող, ուսուցիչ և մանկավարժ։

Պերճ Զեյթունթյանց-

Քրիստոս- Քրիստոնեության գլխավոր անձը, առաջին դարի կրոնական քարոզիչ և կրոնական առաջնորդն է եղել։

Սպասավոր է՝ պիտի սպասի

Րաֆֆու «Սամվելում» անպայման հանդիպած կլինեք այսպիսի տողերի. «Ժամանակի սովորույթի համեմատ սպասավորը ամեն ծառայության համար պետք է յուր տիրոջ աչքին երևնար միայն. նա համարձակություն չուներ յուր կողմից առաջարկություններ անելու, այլ պետք է սպասեր տիրոջ հրամանին»։

Կամ՝ «Իսկ երկու նաժիշտները կանգնած էին նրանց սպասում»։

Այս վերջին բառի կիրառությունը դուք հանդիպել եք նաև Հովհաննես Թումանյանի ստեղծագործություններում. բոլորդ երևի անգիր էլ հիշում եք.
Մենք, առույգ ու ժիր գեղջուկ մանուկներ,
Երեք դասընկեր
Նրանց առաջին գլխաբաց կանգնած,
Ձեռքներս խոնարհ սրտներիս դրած,
Զի՜լ, ուժեղ ձայնով նրանց սպասում–
Տաղ էինք ասում։ (Հին օրհնություն)

Արևմտահայերենն էլ չի մոռացել այս բառը, և Հակոբ Օշականն իր «Պաղտո» պատմվածքում գրում է. «…Ու բամբակի պետ թավ, ձյունի պես ճերմակ մահիճներուն սպասը (այսինքն՝ ծառայությունը) իրն էր»։

Կապ կա՞ այս բոլոր բառերի մեջ։ Այո, անմիջական կապ։ Բոլորի արմատն է սպաս, որ նշանակում է «պաշտոն, ծառայություն» (ուշադրություն դարձրեք Րաֆֆուց բերված հատվածին)։

Հրաչյա Աճառյանը մեզ սովորեցնում է, որ այն փոխ է առնված պարսկերենից, ուր նույն իմաստն ունի։ Ուրեմն սպասավոր բառացի նշանակում է «պաշտոն տանող, ծառայող», ասել է թե՝ «ծառա»։ Կանգնել մեկի սպասում- «կանգնել մեկին ծառայելու»։ (Այստեղից մինչև սպասել բայը ընդամենը կես քայլ է, մանավանդ եթե հաշվի առնենք, որ այդ բայը ժամանակին առաջին հերթին նշանակել է ծառայել, խնամել»)։

Սակայի սպասավոր-ը մի շարք դարձվածային արտահայտություններում ունի նաև փոխաբերական հետաքրքրական իմաստ։ Հետևենք Պերճ Զեյթունցյանի «Արշակ Երկրորդ» բարձրարժեք պատմավեպից վերցված այս հատվածում ընդգծված բառերին. «Քրիստոսի սպասավորները այն (հեթանոսական տաճարը) ավերել էին Երիզայի Անահիտի տաճարի հետ միաժամանակ ու նրա տեղում եկեղեցի կառուցել»։ Քրիստոսի սպասավորները քրիստոնյաներն են, ավելի ճիշտ՝ քրիստոնյա կրոնավորները։ Սրանց ասում են նաև Աստծո սպասավորներ կամ պաշտոնյաներ՝ ծառաներ։

Կա նաև Մելպոմենի սպասավոր։ Մելպոմենը հին հույների թատրոնի աստվածուհին էր։ Նրա սպասավորն էլ, ինչ խոսք, կլինի դերասանը։

Ի միջի այլոց, պարսկերենից ենք փոխառել նաև ամիր սպասալար բառը, որ զինվորական ու պետական ծառայության բարձրագույն աստիճանի անունն էր միջնադարում։

Այս բոլորը երևի այնքան էլ անակնկալ ու զարմանալի չթվան, որքան այն, որ այս նույն արմատն է ներկայացնում նաև… սպաս (թանապուր) բառը։ Սա մի ժամանակ նշանակել է ընդհանրապես «ապուր»։ Օրինակ՝ ունեցել ենք ոսպնասպաս- ոսպապուր։ Ուրեմն՝ սպաս-ը ապուրն է, որ սպասարկվում՝ մատուցվում է։

Հետո այդ նույն արմատից բոլորովին վերջերս կազմել ենք նոր մի բառ՝ սպասք, որ նշանակում է «ճաշ և այլն մատուցելու համար օգտագործվող ամանների հավաքական ամբողջություն» (օրինակ՝ ճաշի, թեյի, նաև գրասեղանի սպասք)։

Ինչպես քիչ չի պատահում լեզվի մեջ, բառն իր արմատի նախնական իմաստից քայլ առ քայլ այնքան է հեռանում, որ երկու ծայրերն իրար կողքի դնելիս հավատալդ էլ չի գալիս, թե դրանք կարող են որևէ կապ ունենալ։ Ինքներդ դատեցեք. «պաշտոն»-ն ո՜ւր, «սպաս»-ն ու «գրասեղանի սպասք»-ը ո՜ւր։